Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων

Λαϊκή αρχιτεκτονική. Η λαϊκή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών. Το ενδιαφέρον αυτό απεικονίζεται τόσο στους οικισμούς ως σύνολα (πολεοδομική και αρχιτεκτονική συγκρότηση) όσο και στα επιμέρους στοιχεία τους, που είναι οι κατοικίες, οι ναοί, οι δρόμοι, τα πλατώματα των οικισμών ή οι μεμονωμένοι περιστεριώνες και οι μύλοι.Η λαϊκή κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από την αυστηρή γεωμετρικότητα των κτισμάτων της -γνώρισμα που ισχύει επίσης για τις αντίστοιχες μορφές των Δωδεκανήσων- και τη λειτουργικότητά τους. Οι γενικές συνθήκες -κλίμα,τοπίο, δομικά υλικά- που επικρατούν στις Κυκλάδες προσδίδουν ενιαίο ύφος στην αρχιτεκτονική· ωστόσο, οι τοπικές διαφορές δημιουργούν ποικιλία παραλλαγών των βασικών λύσεων που έχουν επινοηθεί και αυξάνουν το ενδιαφέρον. Οι ουσιαστικότερες διαφορές, όπως στη Σαντορίνη, προκύπτουν από τη χρήση νέων, αμιγώς τοπικών λύσεων σχετικά με την κατασκευή και την αρχιτεκτονική. Τέλος, πέρα από τις διαφορές του τοπίου ή των επιτόπου προσφερόμενων υλικών, οι διαφορές στην κοινωνική διαστρωμάτωση και στην ιστορία του κάθε νησιού παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Στη Νάξο, για παράδειγμα, συναντά κανείς τους λεγόμενους πύργους, αρχοντικά με εμφανείς δυτικές επιρροές, φαινόμενο σχεδόν μοναδικό στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων.

Ο βασικός τύπος της κυκλαδίτικης λαϊκής κατοικίας είναι το ορθογώνιας κάτοψης μονόχωρο σπίτι με επίπεδη στέγη. Τα σπίτια αυτά είναι πάντοτε λιθόδμητα και με λίγα ανοίγματα. Το έντονο φως, ο δυνατός αέρας και η έλλειψηεπαρκούς ξυλείας δεν επιτρέπουν την κατασκευή μεγάλων κουφωμάτων. Επιπλέον, η έλλειψη ξυλείας δεν επιτρέπει την κατασκευή μεγάλου μήκους δοκών, γι’ αυτό συχνά γίνεται χρήση ενός ενδιάμεσου τόξου για τη στήριξη των δοκών της στέγης κατά τις περιπτώσεις όπου το άνοιγμα είναι μεγαλύτερο από το μήκος τους. Το εσωτερικό των σπιτιών είναι απλό· σε πολλές περιπτώσεις, μια υψομετρική διαφορά τονίζει και τη λειτουργία του τμήματος του εσωτερικού χώρου που προορίζεται για τον ύπνο. Στους τοίχους κατασκευάζονται κόγχες, που προορίζονται για την τοποθέτηση σκευών, όπως της στάμνας του νερού ή των μαγειρικών σκευών.Ο βασικός αυτός τύπος κατοικίας εξελίχθηκε με ποικίλους τρόπους και ανάλογα και με τις εκάστοτε συνθήκες. Ένα δεύτερο ορθογώνιο εφάπτεται ως επέκταση του αρχικού οικήματος ή τοποθετείται υπερκείμενο, για να δημιουργήσει διώροφο σπίτι· στην περίπτωση αυτή η προσπέλαση του ορόφου γίνεται με εξωτερική λίθινη κλίμακα. Στην αυλή τοποθετούνται ο φούρνος, η αποθήκη για τα γεννήματα, η στέρνα κλπ. Εξωτερικά, τα κυκλαδίτικα σπίτια εμφανίζουν μια έντονη γεωμετρική μορφή και οι ισχυρές φωτοσκιάσεις επάνω στους κυβόσχημους και λευκούς όγκους τους προσδίδουν ιδιαίτερη πλαστικότητα. Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η λευκότητα των σπιτιών του Αιγαίου οφείλεται σε νόμο της δικτατορίας Μεταξά και ότι αρχικά τα σπίτια έμεναν με το χρώμα των υλικών από τα οποία ήταν χτισμένα, χωρίς επίχρισμα ή ασβέστωμα· έχοντας έτσι χρώμα σχεδόν ίδιο με το κατά κανόνα πετρώδες και άδεντρο περιβάλλον, αποκτούσαν μια φυσική παραλλαγή που τα προστάτευε από τους πειρατές. Η πρόνοια για την οχύρωση των οικισμών στις Κυκλάδες αποδεικνύεται τόσο από το γεγονός ότι τα σπίτια πολλών οικισμών είναι διατεταγμένα κατά ομόκεντρες ζώνες όσο και από το δαιδαλώδες και δυσνόητο οδικό δίκτυο

Τα σπίτια των Κυκλάδων εμφανίζουν και διακοσμητικά στοιχεία, παρά τη γεωμετρικότητα των μορφών, τη σαφήνεια και τη λιτότητα που υπαγορεύουν οι κατασκευαστικές και λειτουργικές λύσεις. Συχνά παρατηρούνται λαξευτές παραστάδες και υπέρθυρα, ωραίοι διάτρητοι ανάγλυφοι φεγγίτες που τοποθετούνται πάνω από τα παράθυρα για την πλήρωση των ανακουφιστικών τόξων κλπ. Πρέπει επίσης να σημειωθεί η παρουσία ορισμένων δυτικών μορφολογικών στοιχείων, που εξηγούνται από τη μακρόχρονη κατοχή των νησιών από τους Φράγκους και τους Ενετούς. Εξίσου αξιόλογες και ιδιότυπες κατασκευές αποτελούν οι περιστεριώνες με τις διάτρητες προσόψεις, χαρακτηριστικό παράδειγμα συνδυασμού λειτουργικότητας και πρωτοτυπίας.Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες βασίζεται -πάντα με τοπικές παραλλαγές- στους μεταβυζαντινούς ναοδομικούς τύπους· εξωτερικά επικρατεί και πάλι η αυστηρή γεωμετρική έκφραση των όγκων και η γενικά λιτή διαμόρφωση. Βέβαια, η κατασκευή είναι πολύ πιο επιμελημένη και η διακοσμητική διάθεση εντονότερη. Επίσης εμφανίζονται ναοί με επίπεδη στέγη κατ’ αντιστοιχία με τα σπίτια καθώς και ναοί των οποίων το δώμα επικάθεται απευθείας στους -διαπλατυσμένους εσωτερικά- τοίχους, ώστε να μειωθεί το μήκος των απαιτούμενων δοκών. Υπάρχουν δυτικά μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική των ναών, όπως τα οξυκόρυφα τόξα.Βέβαια, όλα αυτά έχουν αφομοιωθεί, μεταπλαστεί και αναμειχθεί με τα επιχωριάζοντα στοιχεία και τις αντιλήψεις των λαϊκών τεχνιτών, εντασσόμενα πλέον στην τοπική παράδοση.